Mae ymennydd plant yn cael eu hadeiladu gan ryngweithiadau cadarnhaol rhwng rhieni a gofalwyr, a elwir yn "rhoi a dychwelyd" - sef chwarae dwyffordd rhwng y plentyn a'r oedolyn[1]. Mae'r profiadau hyn yn adeiladu pensaernïaeth ymennydd cryf ac yn creu sylfaen gadarn ar gyfer dysgu, ymddygiad ac iechyd[2].
Dyma un o gasgliadau ymchwil arloesol gan Alberta Family Wellness a geisiodd archwiliodd sut mae profiadau yn ystod plentyndod cynnar yn mowldio ac yn siapio ymennydd dynol wrth i'r plentyn ddatblygu drwy blentyndod hwyr, glasoed ac oedolaeth. Felly, mae rôl oedolion galluog yn y broses hon yn hollbwysig - ac eto, mae llawer o oedolion yn parhau i fod yn anymwybodol o'r rhan sylweddol y maent yn ei chwarae yn natblygiad y plentyn yn eu bywyd.
Dangosodd astudiaeth ddiweddar gan Early Years Wales fod rhieni'n credu bod y pum mlynedd gyntaf bywyd plentyn yn "bwysig iawn" o ran llwyddiant academaidd ac iechyd tymor hir, ond dim ond 55% o'r un rhieni oedd yn credu fod gofal plant yn broffesiwn gwerthfawr. Gan allosod o'r data hwn, mae'n ymddangos efallai nad yw llawer o oedolion yn deall rôl allweddol gofal plant wrth gefnogi datblygiad plant - na'r rôl y gallant hwy eu hunain ei chwarae, ochr yn ochr â gofal plant, i roi'r dechrau gorau mewn bywyd i'w plentyn.
Bydd y blog hwn yn archwilio'r cysyniad hwn yn fanwl, gan ymdrin â phwysigrwydd datblygiad plant, hyfforddiant gweithwyr proffesiynol i gefnogi plant bach, a'r angen i godi ymwybyddiaeth o rôl ymyriadau y gall rhieni ei chwarae.
Bydd y blog hwn yn mabwysiadu diffiniad NSPCC o Ddatblygiad Plant, sy'n dweud: "Mae datblygiad plant yn cyfeirio at y twf corfforol, gwybyddol, emosiynol a chymdeithasol sy'n digwydd drwy gydol bywyd plentyn" [1].
Dyma'r cyfnod pwysicaf ym mywyd unrhyw berson, gan osod sylfeini ar gyfer gweddill ei fywyd. Felly, mae'n hollbwysig bod llunwyr polisi a'r gymdeithas ehangach yn deall pwysigrwydd y cyfnod hwn.
Ar hyn o bryd, nid oes gan blant lais yn y cymunedau y maent yn byw ynddynt, gyda phenderfyniadau'n cael eu gwneud drostynt gan oedolion sydd, er yn teimlo eu bod yn teimlo bod ganddynt eu buddiannau gorau wrth galon. Mae'r dull hwn yn ein galluogi i ystyried sut i adeiladu cymunedau diogel a hygyrch i blant, gan gefnogi eu datblygiad corfforol a gwybyddol ym mhob un o'i ffurfiau. Bydd y sesiwn nesaf yn asesu ble'r ydym fel Cymdeithas gyfredol, ac a ydym wir yn rhoi plant wrth wraidd llunio polisïau a chymunedau.
Er ei bod hi'n anodd mesur yn union faint o oedolion ledled Cymru sy'n deall pwysigrwydd a sut i gefnogi datblygiad y plentyn yn eu bywydau, gallwn allosod rhai casgliadau o dueddiadau iechyd a data cyfredol ac ystadegau ynghylch pa mor dda y mae plant yn cael eu cefnogi yn y gymdeithas bresennol:
- 45% o blant 0–4 oed yn byw mewn tlodi incwm cymharol[1]
- Dros 10% o blant a phobl ifanc ag anghenion cyfathrebu tymor hir. Mae ymchwil yn awgrymu bod nifer uchel o achosion sgiliau iaith gynnar wael mewn ardaloedd difreintiedig. Mae 32% o blant ag anghenion iaith, lleferydd a chyfathrebu yn byw mewn ardaloedd o anfantais gymdeithasol uchel [2]
Ar lefel gymunedol, gwelwn ostyngiad cyffredinol mewn mannau gwyrdd, gyda pharciau plant yn cael eu ffensio'n fwyfwy, mannau cyhoeddus yn cael eu defnyddio ar gyfer digwyddiadau preifat ac awdurdodau lleol Cymru yn adrodd dros £100 miliwn mewn arian Adran 106 heb ei wario gan ddatblygwyr er lles y cyhoedd [3]. Mae'r set ddata hon yn rhoi cipolwg ar ymwybyddiaeth gyfredol o ddatblygiad plentyn ymhlith llunwyr polisi a'r cyhoedd ehangach yn gyffredinol oherwydd, yn syml, ni fyddai'r ystadegau hyn yn realiti os oedd pwysigrwydd datblygiad plentyn yn cael ei ddeall yn llawn.
Mae effaith drychinebus tlodi ar ddatblygiad plant ifanc, yn ogystal â phwysigrwydd mannau gwyrdd i chwarae a ffynnu wedi cael ymchwil sylweddol. Fodd bynnag, nid yw popeth ar goll, gall llunwyr polisi gymryd camau i gywiro'r sefyllfa, gan ddechrau drwy godi ymwybyddiaeth o rôl hanfodol gofal plant a chymorth datblygiad plentyn gan ymarferwyr blynyddoedd cynnar.
Mae ymarferwyr blynyddoedd cynnar wedi'u hyfforddi i ddarparu cymorth o ansawdd uchel sydd wedi'i deilwra i anghenion a dymuniadau'r plentyn yn eu gofal. Mae'r gefnogaeth hon yn hanfodol wrth greu sylfaen gadarn lle gall eu datblygiad corfforol a gwybyddol ffynnu i blentyndod a glasoed hwyrach, wrth rannu arfer da gyda rhieni ynghylch sut y gellir cefnogi'r datblygiad hwn yn y cartref, yn enwedig o ran cynnal iechyd plant[1].
Mae ymchwil yn dangos bod darparwyr yn deall pwysigrwydd eu rôl fel gofalwyr[2], gan roi'r sgiliau a'r gefnogaeth sydd eu hangen ar y plentyn ar gyfer bywyd - cefnogaeth nad yw llawer o blant efallai wedi'i chael cyn dechrau yn y lleoliad. Yng Nghymru, anogir lleoliadau gofal plant i fabwysiadu'r dull a nodir yn Ganllawiau Chwarae, Dysgu a Gofal Plentyndod Cynnar, sy'n seiliedig ar fodel rhyngwladol cydnabyddedig ddysg a Gofal Plentyndod Cynnar. Mae Chwarae, Dysgu a Gofal Plentyndod Cynnar wedi'i seilio ar yr egwyddor bod "hawl i blant dyfu i fyny mewn amgylchedd hapus, iach a diogel". [3]
Mae Chwarae, Dysgu a Gofal Plentyndod Cynnar a chyfiawnder cymdeithasol yn mynd law yn llaw, gan gydnabod bod hawliau plant yn greiddiol i ddatblygiad hapus ac iach, ac yn pwysleisio'r rôl hanfodol y mae'r ymarferydd yn ei chwarae wrth helpu plant bach drwy'r broses hon[4].
Mae hwn yn ddarn eithriadol o ganllaw, ac yn gosod Cymru ar wahân i wledydd eraill y DU o ran y gwerth y mae'n ei roi i'r sector blynyddoedd cynnar wrth gefnogi'r genhedlaeth nesaf. Mae hyn wedi'i gydnabod yn ein Maniffesto a ryddhawyd cyn etholiadau'r Senedd 2026, a alwodd am wneud canllaw Chwarae, Dysgu a Gofal Plentyndod Cynnar yn ddeddfwriaeth statudol gan Lywodraeth nesaf Cymru. Pe bai'n cael ei fabwysiadu, byddai gwerth a rôl hanfodol y sector blynyddoedd cynnar yn cael eu cydnabod ar sail gyfreithiol, gan sicrhau bod dyfodol datblygiad plant ar seiliau cadarn mewn gweinyddiaethau'r dyfodol.
Yn anffodus, dros y bymtheg mlynedd diwethaf gwelwyd erydiad graddol mewn gwasanaethau cymorth i rieni cyn ac ar ôl geni sy'n ceisio cefnogaeth gyda'u plentyn. Mae hyn yn ffenomen ledled y DU, ond dangosodd ymchwil gan Sefydliad Bevan yn 2023 fod toriadau i wasanaethau plant gan gynghorau yng Nghymru wedi gadael plant a theuluoedd yn dlotach[5]. Mae hyn wrth gwrs yn cyfeirio at y cyfraddau tlodi incwm cymharol a brofwyd gan blant, ond gellir cymhwyso'r metrig hwn hefyd i'r swm o wybodaeth y gall rhieni gael mynediad iddynt ynglŷn â'r ffordd orau y gallant gefnogi eu plentyn. Mae ymchwil gan Blant yng Nghymru yn nodi bod gwasanaethau cymorth teulu ledled Cymru dan straen parhaus, gyda chefnogaeth yn gorfod symud i ffwrdd o ymyrraeth gynnar ac ataliol er mwyn ymateb i anghenion lefelau uwch[6].
Mae hyn yn golygu bod llawer o deuluoedd yng Nghymru heb y gefnogaeth, arweiniad a chyngor a allai wneud gwahaniaeth anhygoel i'r plentyn.
Y casgliad amlwg i'w dynnu o'r paragraff uchod fyddai nodi bod angen buddsoddiad llywodraethol pellach i helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng presennol rydyn ni'n ei weld mewn gwasanaethau cymorth plant a theuluoedd. Fodd bynnag, datrysiad arall, mwy uniongyrchol a chost-effeithiol fyddai gwella gwybodaeth ymhlith rhieni am eu rôl allweddol yn natblygiad eu plentyn drwy ymgyrchoedd gwybodaeth gyhoeddus uchelgeisiol sy'n siarad â'u rôl fel galluogwyr datblygiad plant.
Mae hyn yn bwysig am ddau reswm: yn gyntaf, i wella canfyddiad y cyhoedd o werth y sector blynyddoedd cynnar wrth gefnogi datblygiad plant; ac yn ail, i atgyfnerthu'r pwysigrwydd ymyrraeth gynnar ymhlith oedolion, a'r rôl gadarnhaol y gallant ei chwarae ym mywyd plentyn.
[1] ResearchGate | The role of childcare providers in the prevention of childhood overweight
[2] Taylor and Francis | Child-care providers’ perceptions of their role in early childhood healthy lifestyle behaviours
[3] Welsh Government | Early Childhood Play, Learning and Care Plan in Wales
[4] Welsh Government | Early Childhood Play, Learning and Care Plan in Wales
[5] BBC | Council cuts may leave children in Wales poorer - charity
[6]Children in Wales | State of Parenting and Family Support Sector 2024
Mae blynyddoedd cynnar plentyn yn gyfnod hanfodol ar gyfer datblygiad corfforol, gwybyddol, emosiynol a chymdeithasol, ac mae ansawdd y rhyngweithiadau sydd ganddynt ag oedolion yn ystod y cyfnod hwn yn rôl ddiffiniol wrth lunio eu dyfodol.
Eto, er gwaethaf ymchwil gynyddol a thystiolaeth glir, mae ymwybyddiaeth gymdeithasol o bwysigrwydd datblygiad plant yn parhau i fod yn bryderus o isel, fel y gwelir ym marn y cyhoedd a phenderfyniadau polisi. Mae tanbrisio gweithwyr proffesiynol gofal plant, tanfuddsoddi mewn gwasanaethau cymorth teuluoedd a diffyg mynediad at fannau gwyrdd hygyrch i gyd yn dangos datgysylltiad ehangach rhwng yr hyn a wyddom am ddatblygiad plant a'r camau sy'n cael eu cymryd.
Os ydym am wella canlyniadau i blant yng Nghymru, mae'n rhaid i ni newid y naratif hwn ar frys, gan gydnabod cyfraniad hanfodol ymarferwyr blynyddoedd cynnar, ymgorffori datblygiad plant mewn polisi cyhoeddus, ac arfogi pob oedolyn â'r wybodaeth a'r hyder i chwarae rhan weithredol wrth feithrin y plant yn eu bywydau. Mae gan bob oedolyn ran i'w chwarae, a thrwy weithio gyda'n gilydd, gallwn sicrhau bod gan bob plentyn y sylfaen sydd ei hangen arnynt i ffynnu.
Blog gan Leo Holmes, Pennaeth Polisi ac Eiriolaeth